श्री नवनाथ भक्तिसार पोथी अध्याय २५

श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी वासुदेवा ॥ वासनाद्वासुदेवा मायाअवयवा ॥ म्हणोनि तूर्ते माधवा ॥ सगुणस्थिति विराजे ॥१॥
हे चक्रचाळका यदुपति ॥ वदवीं आतां रसाळ युक्ती ॥ जेणें श्रोतें आनंद पावती ॥ नवरसांतें वेधूनियां ॥२॥
मागिले अध्यायीं भर्तरीनाथ ॥ अवंतिके आला व्यवसायातें ॥ तें जननादि पाळण यथाश्रुत ॥ वदविलें महाराजा ॥३॥
यापरी पुढें कथा गहन ॥ वदवीं नवरसां सुढाळपण ॥ ऐसें वदतां रुक्मिणीरमण ॥ संतोष चित्तीं जाहला ॥४॥

जाहला तरी आतां श्रोतीं ॥ कथा स्वीकारा श्रवणार्थी ॥ व्यवसायिक घेऊनि भर्तरीप्रती ॥ अवंतिकेंसी पातले ॥५॥
पातले परी ग्रामाजवळी ॥ करिते झाले शिबिरस्थळी ॥ रचोनि गोण्या कनकपट सकळी ॥ शिबिरावरी विराजले ॥६॥
ऐसियेपरी व्यवासायिक ॥ उतरते झाले स्थानस्थायिक ॥ तों अस्ताचळा गेला अर्क ॥ व्यवसायिक मिळाले ॥७॥
अग्नि पेटवूनि एक्या ठायीं ॥ शेक घेती व्यवसायी ॥ तों निकट येऊनि जंबुक महीं ॥ कोल्हाळ केला एकचि ॥८॥
कोल्हाळ केला परी स्वभाषेंत ॥ बोलते झाले जंबूक समस्त ॥ व्यवसायिक हो या स्थितींत ॥ बैसूं नका सावध व्हा ॥९॥
तुम्हांवरी आहे धाडी ॥ महातस्कर बळी प्रोढी ॥ द्रव्य हरुनि नेतील तांतडी ॥ सावध होऊनि बैसा रे ॥१०॥
ऐसें जंबुक बोलतां वाणीं ॥ भर्तरी ऐकता झाला कानीं ॥ ऐकतांचि विचार अंतःकरणीं ॥ करिता झाला महाराजा ॥११॥
मनांत म्हणे व्यवसायिक अन्न ॥ आपण करीत आहो भक्षण ॥ तरी यांतें श्रुत करुन ॥ उपकारातें सारावें ॥१२॥
कीं मातेचा उपकार ॥ जेवीं फेडीतसे खगेंद्र ॥ तेवी व्यवसायिकांचा उपकार ॥ जंबुकांचें भाष्य तेचि रीतीं सागावें ॥१३॥

मग म्हणे सकळ व्यवसायिकां ॥ तुम्ही असावध राहूं नका ॥ तस्कर धाड घालूं आले ऐका ॥ येत आहेती तुम्हांवरते ॥१४॥
म्हणती कळलें कशावरुन ॥ तरी जंबुक बोले स्वभाषेंकरुन ॥ भुंकत तरी माषा मज कळून ॥ येत आहे महाराजा ॥१५॥
तरी मीं तुमचें भक्षिलें अन्न ॥ म्हणूनि वदलों गुप्त न ठेवून ॥ ऐसें बोले भर्तरी वचन ॥ विश्वासातें दाटलें ॥१६॥
मग ते व्यवसायिक जन ॥ नाना शस्त्रें करुनि धारण ॥ बैसते झाले सावधपणें ॥ काष्ठवणी योजूनियां ॥१७॥
पोटी घालूनि मालभरती ॥ सावध पहारे देती भंवतीं ॥ तों तस्कर घाडी शतानुशतीं ॥ येऊनियां पोचले ॥१८॥
पोंचले परी व्यवसायिक ॥ परम झुंझार ब्रीददायिक ॥ यंत्रघायें तस्कर सकळिक ॥ जर्जर केलें सर्वस्वीं ॥१९॥
परम जर्जर तस्कर होतां ॥ मग वित्ताची सोडूनि वार्ता ॥ पळते झाले शस्त्रघाता साहवेना शस्त्रघात ॥२०॥
असो तस्कर शतानुशतें ॥ पळूनि गेले शस्त्रघातें ॥ मग निवारण होऊनि हडबडत ॥ बैसले शांत व्यवसायिक ॥२१॥
शांत होउनि भर्तरियासी ॥ घेऊनि बैसले मंडपासी ॥ परी सावधपणीं लोटलिया निशी ॥ दीड प्रहर राहिली ॥२२॥

राहिली दीड प्रहर रात्र ॥ पुन्हां जंबुक येऊनि तेथ ॥ भुंकती सर्व मंडळासहित ॥ व्यवसायिक ऐकती ॥२३॥
ऐकती परी भर्तरीतें ॥ पुन्हां पुसती प्रश्न उक्तें ॥ कीं पुन्हां जंबुक येऊनि येथें ॥ काय बोलले तें सांग ॥२४॥
ऐसें बोलतां व्यवसायिक ॥ सांगता झाला वरदायक ॥ म्हणे आतां कोल्हे भुंकें ॥ वदले आहेत ते ऐका ॥२५॥
तरी उत्तर दिशेहूनि आतां पांथिक ॥ येत आहे दक्षिणे जात ॥ शिववरदी महासमर्थ ॥ राक्षस जाणे असे तो ॥२६॥
तयापाशीं चार रत्नें ॥ असती तेजस्वी दैदीप्यमान ॥ तरी त्यातें येईल जो मारुन ॥ पूर्णलाभ तो लाभेल ॥२७॥
परी तो लाभ म्हणाल केउता ॥ तरी तयाचा रुधिरटिळा रेखितां ॥ पावेल मग लाभ सार्वभौमता ॥ अवंतिकेमाजी दक्ष तो ॥२८॥
तरी त्यातें योजूनि मरण ॥ रुधिरें वस्त्र आणावें भरुन ॥ ग्रामद्वारीं टिळा रेखून ॥ विजय भाळीं रेखावा ॥२९॥
ऐसें भर्तरी बोलतां त्यातें ॥ तों विक्रम नृप होतां तेथें ॥ ऐकतांचि शस्त्र हातातें ॥ कवळूनियां चालिला ॥३०॥
यापरी श्रोते कल्पना घेती ॥ शिववरदें त्या दानवाप्रती ॥ काय धन लाभलें क्षितीं ॥ तेंचि कथानक सांगावे ॥३१॥

मग कवि म्हणे तो दानव ॥ पूर्वी स्वर्गीचा होय गंधर्व ॥ चित्रमा गंधर्व तयाचें नांव ॥ महाप्रतापी आगळा ॥३२॥
तो सहजस्थितीं कैलासासी ॥ जाता झाला भावें मानसीं ॥ तों उमेसह द्यूतकर्मासी ॥ शिव बैसले खेळत ॥३३॥
तों चित्रमा गंधर्वनाथ ॥ येऊनि पोंचला अकस्मात ॥ तो उमेसहित उमाकांत ॥ भावेंकरुनि नमियेला ॥३४॥
नमितां देखिलें नीलकंठें ॥ मग आश्वासन देऊनि संनिध नीट ॥ विराजवूनि गंधर्वभट ॥ तुष्ट केला मानसीं ॥३५॥
निकट गंधर्वा बैसवून ॥ खेळ खेळती दोघे जण ॥ तों अंबेनें खेळीं डाव जिंकोन ॥ शिवावरी आणियेला ॥३६॥
आणिला परी अक्षभास ॥ द्विविध भासला उभयतांस ॥ तेणेंकरुनि प्रतिवादास ॥ प्रवर्तली उभयतां ॥३७॥
शिव म्हणे पडले अठरा ॥ अंबा म्हणे पडले बारा ॥ ऐसा बोलण्यांत फेरा ॥ उभयतांसी पडियेला ॥३८॥
मग ते उभय वदती ॥ विवादितां गंधर्वा पुसती ॥ तेणें शिवपक्ष धरुनि चित्तीं ॥ अष्टादश पडले म्हणतसे ॥३९॥
परी ते पोबारा खरेपणीं ॥ असतां क्षोभली मृडानी ॥ म्हणे गंधर्वा शिवपक्ष धरोनी ॥ बोलतोसी ऐसें तूं ॥४०॥

परी तव देहीं असत्यवस्ती ॥ आहे सदृढ पापमती ॥ तरी तूं जाऊनि मृत्युक्षिती ॥ राक्षसरुपें वर्तसील ॥४१॥
ऐसें बोलतां दक्षनंदिनी ॥ गंधर्व व्यापला कंपेकरोनी ॥ अंगीं रोमांच उठवूनी ॥ शिवचरणीं लागला ॥४२॥
म्हणे महाराजा चंद्रमौळी ॥ तव पक्ष धरितं येणें काळीं ॥ मुखा लागली शापकाजळी ॥ तरी आतां काय करुं ॥४३॥
ऐसें म्हणोनि अश्रु भरुन ॥ आले उभय लोचन ॥ तेणेंकरुनि चित्तीं प्रसन्न ॥ पशुपति दाटला ॥४४॥
म्हणे चित्रमा गंधर्वनाथा ॥ न करीं शापाची सहसा चिंता ॥ पुढें सुरोचन गंधर्व महीपर्वता ॥ शक्रशापें वर्तला कीं ॥४५॥
वर्तला परी तया क्षितीं ॥ पुत्र होईल तयाप्रती ॥ तया पुत्राचेनि हातीं ॥ मुक्त होशील सुजाणा ॥४६॥
तो शस्त्रघातें राक्षसततूतें ॥ तव प्राणातें करील विभक्त ॥ येरी म्हणे लाभ त्यात ॥ मज मारावया कायसा ॥४७॥
शिव म्हणे तूतें मुक्त करितां ॥ रुधिरटिळक रेखितां माथां ॥ तेणें टिळकें सर्व शोभता ॥ मही भोगील भोगातें ॥४८॥
तों चित्रमा गंधर्व बोलत ॥ त्या पुत्रासी काय हें माहीत ॥ तरी तो येऊनि मम वधातें ॥ प्रवर्तेल महाराजा ॥४९॥

ऐसें ऐकूनि उमाकांत ॥ म्हणे धृमिन अवतार भर्तरीनाथ ॥ त्यांचे मुखें होईल श्रुत ॥ सुरोचना पुत्रासी ॥५०॥
ऐसें बोलतां पंचानन ॥ मग स्वस्य झालें तयाचें मन ॥ मग दिव्यदेहा आश्रमीं ठेवून दानवदेहीं अवतरला ॥५१॥
अवतरला परी बळहीन ॥ येत होता मार्गे करुन ॥ तों शस्त्र नेऊनि विक्रम ॥ काननाप्रती प्रवर्तला ॥५२॥
यापरी आणिक श्रोते बोलती ॥ सुरोचन गंधर्व महीवरती ॥ शक्रशापें पातला निगुती ॥ कैशा अर्थी तें वदावें ॥५३॥
कवि म्हणे वो ऐका वचन ॥ अमरपुरीं पाकशासन ॥ सभेंस्थानीं सभा करुन ॥ गांधर्वादिक बैसले ॥५४॥
पुढें अप्सरा नृत्य करिती ॥ नेटके हावभाव दाविती ॥ तिलोत्तमा आणि मेनका युवती ॥ अर्कज्योति लावण्य ॥५५॥
कैसें त्यांचें चांगुलपण ॥ ग्रंथीं किती करुं वर्णन ॥ तरी तयांचें स्वरुप पाहतां मदन ॥ मूर्छागत होतसे ॥५६॥
ज्या सभास्थानीं नाट्य करितां ॥ दाविती चमचमका समता ॥ जयांचे नेत्रकटाक्ष पाहतां ॥ जपी तपी नाडती ॥५७॥
मग मुनी येऊनि लुंगी कांसोटी ॥ सोडूनी धांवती तयांचे पाठीं ॥ मग कैचें आचरण योगराहाटी ॥ होती कष्टी कंदपें ॥५८॥

ऐसी गुणज्ञानस्वरुपस्थिती ॥ लावण्यलतिका चंद्रज्योती ॥ नाट्य करिती ते सभेप्रती ॥ वेधे चित्तीं कंदर्प ॥५९॥
ते नाट्य करितां सुरपतीं ॥ सुरोचन गंधर्व पंचबाणी ॥ अति वेधला निशिदिनी ॥ लाज सोडूनि तिजकारणें ॥६०॥
परम वेधतां पंचबाणीं ॥ देवसभेतें मदें न गणूनी ॥ एकाएकीं सभेंत उठोनी ॥ मेनकेतें स्पर्शीतसे ॥६१॥
धरुनि मेनकेचा हस्त ॥ कुच हस्तानें करी व्यक्त ॥ तें पाहूनि शचीनाथ ॥ परम चित्तीं क्षोभला ॥६२॥
म्हणे सभास्थानीं सोडूनि लाज ॥ कवळीत रंभेते कामिककाजें ॥ तरी हा ऐसा अघमध्वज ॥ पदच्युत होवो कां ॥६३॥
जयातें न कळे रागरांग ॥ हीनबुद्धि कामियोग ॥ तरी हा पतन पावो स्वर्ग ॥ महागर्दभ होवो कां ॥६४॥
ऐसें बोलतां पाकशासन ॥ तत्काळ झाला तेथूनि पतन ॥ पतन होता सहस्त्रनयन ॥ तुष्ट केला स्तुतीनें ॥६५॥
म्हणे महाराजा अमरनाथा ॥ उःशाप द्यावा मातें आतां ॥ हें कर्म घडलें असतां ॥ परी क्षमा करावी जी ॥६६॥
तूं दयावंत प्रज्ञाराशी ॥ सदा कळवळा हदयी पाळिशी ॥ तरी पोटीं घालूनि अपराधासी ॥ क्षमादान ओपावें ॥६७॥

तूं माय मी लेकरुं सहसा ॥ न गणीं माझे अपराधलेशा ॥ तरी तूं दृष्टि समपीयूषा ॥ मिरवीं कां मजवरी ॥६८॥
ऐसें स्तुतीचें वदतां वचन ॥ संतुष्ट झाला पाकशासन ॥ म्हणे द्वादशवर्षी पुन्हां परतोन ॥ स्वस्थानातें येशील कीं ॥६९॥
येशील परी कैसें कर्म ॥ मथुराधीश जो नरेंद्रोत्तम ॥ ज्याते सत्यवर्मां नाम ॥ महीलागीं मिरवतसे ॥७०॥
तयाची कन्या लावण्यराशी ॥ सद्विवेकीं पुण्यराशी ॥ तीतें वरोनि कृत्रिमासीं ॥ विक्रमातें तोषवावें ॥७१॥
ता विष्णुविक्रममूर्ती ऐसी ॥ स्वशक मिरवेल महीसी ॥ तो येता तव उदारसी ॥ मुक्त होशील महाराजा ॥७२॥
पाहतां विक्रमसुताचें मुख ॥ हरेल सर्वं शापदुःख ॥ मग भूलोकांतें होवोनि विन्मुख ॥ स्वर्गलोकवासी होसी तूं ॥७३॥
ऐसें बोलतां सहस्त्रनयन ॥ गंधर्वा पावला तुष्टभान ॥ जैसें मृत्युवेळीं पियूषपान ॥ लाभलेसे दैवानें ॥७४॥
कीं अत्यंत दारिद्र्य झाल्यास प्राप्त ॥ दैवें मांदुसलाभ होत ॥ कीं सरिताओधीं जात वाहात ॥ सांगडी हाता लागली ॥७५॥
कीं परम दुष्काळीं न मिळें अन्न ॥ भणंगरुप दावी दुरुन ॥ तें आपंगिलें सुरमीने ॥ तैसें झालें गंधर्वी ॥७६॥

असो मग तो सुरोचन ॥ तया झालें स्वर्गपतन ॥ वायुचक्रीं मिथुळाकानन ॥ सेविता झाला येऊनी ॥७७॥
परी तो येतांचि स्पर्शितां मही ॥ होऊनि गेला गर्दभदेही ॥ मग रासभपंक्ती काननप्रवाही ॥ चरूं लागे नित्यशा ॥७८॥
तंव त्या गांवीं कुल्लाळ कमठ ॥ उत्तम नामें असे सुभट ॥ तो संचरोनि काननवाटे ॥ गर्दभातें शोधीतस ॥७९॥
शोध शोधितां कमठ कुल्लाळ ॥ देखिलें गर्दभमंडळ ॥ त्या गर्दभात हा शापबळ ॥ गर्दभरुपी मिरवतसे ॥८०॥
मग तेणें हांकोनि गर्दभ समस्त ॥ नेता झाला स्वसदनांत ॥ त्याजसवें गर्दभ त्यांत ॥ कुल्लाळशाळे गेला असे ॥८१॥
गेला परी बहु दिवस ॥ तया कुल्लाळगृहीं असे ॥ यावरी कमठ तो स्वसदनास ॥ दरिद्रांत पावला ॥८२॥
तेणेंकरुनि गर्दभ समस्त ॥ ओपिले परा घेऊनि वित्त ॥ परी तो गर्दभ स्वसदनांत ॥ रक्षोनियां ठेविला ॥८३॥
रक्षिला परी एकटा द्वारी ॥ गर्दभ मनीं विचार करी ॥ एकांतीं एकट्यापरी ॥ कमठ कुल्लाळें ठेविला ॥८४॥
मग रात्र पाहोनि दोन प्रहर ॥ कुल्लाळातें बोलें उत्तर ॥ कीं सत्यवर्म्याची कन्या सुंदर ॥ करुनि द्यावी मज कांता ॥८५॥

ऐसें दिनोदिन पुकारितां ॥ कमठ कानी होय ऐकता ॥ मग सदनाबाहेर येऊनि तत्त्वतां ॥ निजदृष्टीनें विलोकी ॥८६॥
विलोकी परी कोठें कांहीं ॥ पाहत्याप्रती वसत नाहीं ॥ कोण बोलतो बोल प्रवाहीं ॥ तोही कोण कळेना ॥८७॥
ऐसा होऊनि साशंकित ॥ पुन्हां सदनामाजी जात ॥ तों गर्दभ पुन्हां पाचरुनि त्यातें ॥ दारा द्यावी म्हणतसे ॥८८॥
पुन्हां कमठ येत परतोन ॥ पाहतां बोले याचें वदन ॥ परी गर्दभ बोलतो ऐसें वचन ॥ हें तों कोणा कळेना ॥८९॥
मग साशंकित होय चित्तीं ॥ कोण बोले तो गृहाप्रति ॥ संशय येत तया चित्तीं ॥ उभा राहे कमठ तो ॥९०॥
कमठ सन्मुख उभा असतां ॥ गर्दभ विचार करी चित्ता ॥ म्हणे भ्रांति फेडावी आतां ॥ आपुलिया शब्दाची ॥९१॥
मग कमठा जवळी पाचारुन ॥ बोलता झाला गर्दभ वचन ॥ म्हणे महाराजा संशयें दारुण ॥ पाहात अससी किमर्थ तूं ॥९२॥
परी मी नित्य बोलतों वाणी ॥ तूं ऐकतोसी कानीं ॥ तरी सत्यवर्म्याची मज नंदिनी ॥ करुनि देई ते भाजा ॥९३॥
ऐसें गर्दभ बोलतां वचन ॥ कमठ खोंचे भयेंकरुन ॥ जरी हें ऐकिलें परानें ॥ तरी शिक्षा होईल आमुतें ॥९४॥

अहा अहा रे प्रत्यक्ष गर्दभ तंव ॥ मिसळू पाहशी सोयराणीव ॥ मेरु मशक तेवीं मानव ॥ समरंगण मिरविशी ॥९५॥
कोठें राजा कोठें रजक ॥ कोठें तूं रे मागणार भीक ॥ कोठें मेरु कोठें मशक ॥ अर्की खद्योत मिरवला ॥९६॥
ऐसा विचार कमठ करीत ॥ म्हणे बरवें नव्हे यांत ॥ तरी आतां त्यजूनि ग्रामातें ॥ परदेशाप्रती वसावें ॥९७॥
तरी आतां विषर्यास ॥ कळतां सत्यवर्म रायास ॥ तो शिर छेदूनि कसायास ॥ अंर्पील जाण निर्धारें ॥९८॥
ऐसा विचार करितां चित्तीं ॥ तों उदयास पावला गभस्ती ॥ मग कांतेसी सांगूनि गर्दभनीती ॥ पलायनास निश्चय केला पैं ॥९९॥
परी ते मूढ दोघेजण ॥ जयांलागी नसे ज्ञान ॥ कीं प्रत्यक्ष पशूनें बोलावें वचन ॥ हें आश्चर्य वाटेना ॥१००॥
पशू असती वाचारहित ॥ हा गर्दभ बोलतो मात ॥ तरी हा पशू नव्हे निश्वित ॥ प्रज्ञावंत समजेना ॥१॥
म्हणोनि असती मूढपणें ॥ योजिलें त्यांनीं पलायन ॥ त्याचि गर्दभी ग्रंथिका वाहोन ॥ संसारग्रंथिका भरियेली ॥२॥
संसार वाहोनि गर्दभावरता ॥ त्याससें चालती उभयतां ॥ सहजस्थितीं चाल चालतां ॥ ग्रामद्वारीं ते आले ॥३॥

परी द्वाररक्षक तेथें असती ॥ तिहीं पाहतां तयांची स्थिती ॥ समजोनि त्यांची पलायनरीती ॥ तार्किकज्ञानेंकरुनियां ॥४॥
मग ते हटकिती कमठाकारणें ॥ म्हणती संसार गर्दभीं वाहोन ॥ किमर्थ तूं पलायन ॥ करिशी सांग कमठा रे ॥५॥
ऐसें पुसतां द्वाररक्षक ॥ तेव्हां तो झाला भयें व्यापक ॥ न बोले वचन कांहींएक ॥ मुखस्तंभ बावरियेला ॥६॥
तरी ते नाना युक्तिप्रयुक्तीं ॥ पलायना अर्थ पुसती ॥ परी तो न वदे दुःखाप्रती ॥ संशयांत मिरवतसे ॥७॥
मनांत म्हणे कमठ कुल्लाळ ॥ जरी हा अर्थ वदूं केवळ ॥ तरी सध्यां हा वडवानळ ॥ अंग स्पर्शील आमुचें ॥८॥
म्हणूनि त्यातें न बोलेचि कांहीं ॥ मुखस्तंभ विचरे वाचाप्रवाहीं ॥ मग ते द्वारपाळ प्रज्ञादेही ॥ अटक करिती कमठातें ॥९॥
म्हणती ऐसी वस्ती टाकून ॥ कमठा तूं करिशी पक्लायन ॥ तरी तें रायातें श्रुत करुन ॥ मग बोलवूं तुज कमठा ॥११०॥
ऐसें वदूनि द्वारपाळ ॥ राजांगणीं जाऊनि चपळ ॥ म्हणती महाराजा कुमठ कुल्लाळ ॥ ग्रामांतूनि जातसे ॥११॥
मग त्वरें पाठवूनि आपुले दूत ॥ कमठ आणिला राजसभेंत ॥ सभास्थानीं जातांच त्यातें ॥ राव स्वमुखें पुसतसे ॥१२॥

म्हणे काय झाली दुःखमात ॥ कोणतें दुःख तुज वसत ॥ झालें म्हणोनि ग्रामातें ॥ सांडूनियां जासी तूं ॥१३॥
ऐसी असतां महाराहाटी ॥ तूं कोणे अर्थे झालासी कष्टी ॥ तरी तो अर्थ वदोनि होटी ॥ श्रुत करी आमुतें ॥१४॥
म्हणे कमठा सत्यवर्मा ॥ नांव मिरवत नहीं आम्हां ॥ तरी सत्य चालवीन नेमां ॥ नामासमान वर्ततसें ॥१५॥
ऐसें बोलतां राव वचन ॥ कमठ बोले रायाकारणें ॥ हे महाराजा प्रजापालन करणें ॥ दक्ष तुम्हीच अहां कीं ॥१६॥
परी मातें दुःख जें आहे ॥ तें वाचेनें बोलता न ये ॥ बोलों जाता प्राण जाये ॥ देहमुक्त होईन ॥१७॥
राव म्हणे मजकडून ॥ जात असेल तुझा प्राण ॥ तरी अन्याय माफ करीन ॥ रक्षीन प्राण तुझा कीं ॥१८॥
तरी या बोलाकारणें ॥ संशय मिरवीत असेल मनें ॥ तरी माझें सदैव वचन ॥ घेई घेई कमठा तूं ॥१९॥
ऐसी बोलतां राजेंद्र वाणी ॥ कमठ तुकावी ग्रीवेलागुनी ॥ म्हणे महाराजा ऐसी वाणी ॥ भाष द्यावी मज आतां ॥१२०॥
अवश्य म्हणोनि सत्यवर्मा ॥ करतळभाष देत उत्तमा ॥ मग म्हणे कमठा क्लेशवर्मा ॥ वदोनि दावीं मज आतां ॥२१॥

येरु म्हणे नरेशा ॥ एकांतीं दावीन शब्दलेशा ॥ ऐसें बोलतां कमठ सहसा ॥ एकांतातें चालिले ॥२२॥
कमठ आणि नरेंद्रोत्तम ॥ एकांतीं बैसले शुद्ध आश्रमा ॥ मग कमठ म्हणे राया कामा ॥ मम क्लेशाचे अवधारीं ॥२३॥
हे राया तूं सर्वज्ञमूर्ती ॥ तव उदरींची कन्या युवती ॥ नाम जियेचें सत्यवती ॥ महीवरती मिरवतसे ॥२४॥
तरी काय सांगू विपर्यास ॥ एक गर्दभ मम सदनास ॥ तो रात्रीं पाचारुनि आम्हांस ॥ विपरीत वाणी बोलतसे ॥२५॥
बोलतसे कैस रीतीं ॥ कीं मज दारा करुनि दे सत्यवती ॥ ऐसें बोलतां चक्रवर्ती ॥ भयें व्यप्त मन माझें ॥२६॥
अहो हें पशु काय बोलत ॥ जरी रायातें होत श्रुत ॥ मत तो मातें सदनासहि ॥ कोपानळीं जाळील ॥२७॥
ऐशा भयाची उमजोनि वार्ता ॥ त्रास योजिला आपुले चित्ता ॥ म्हणोनि राया सोडोनि स्वार्था ॥ ग्रामाबाहेर जातसे ॥२८॥
ऐसें बोलतां कमठ कुल्लाळ ॥ मग विचार करीतसे नृपाळ ॥ चित्तीं म्हणे पशू केवळ ॥ वाचारहित असती कीं ॥२९॥
तरी तो पशु न म्हणावा सर्वथा ॥ कोणीतरी असेल देवता ॥ परीक्षेविण माझिये चित्ता ॥ पशुवेषें नटला असे ॥१३०॥

ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ बोलता झाला कमठाप्रती ॥ म्हणे कमठा भय चित्तीं ॥ धरुं नको या हेतू ॥३१॥
तरी आतां कुशळपणें ॥ दावूं आपलें भावलक्षण ॥ आणि तयाची परीक्षा करुन ॥ सत्यवती ओपावी ॥३२॥
तरी तूं आतां सेवोनि सदन ॥ स्वस्थ करीं आपुलें मन ॥ गर्दभ करितां तूतें भाषाण ॥ उत्तरयुक्ती तूं ऐक ॥३३॥
तूतें बोलतां गर्दभ मात ॥ तरी त्यातें उत्तर द्यावे त्वरित ॥ कीं हा प्रकार रायातें श्रुत ॥ केला असे महाराजा ॥३४॥
केलें परी राजउत्तर ॥ आलें आहे तव बोलावर ॥ तरी धातुताम्राचें मिथुळानगर ॥ करुनि द्यावें सर्वस्वे ॥३५॥
पूर्ण झालिया ताम्रवती ॥ मग आपुल्यातें देईल सत्यवती ॥ ऐसें सांगूनि तयाप्रती ॥ तुष्ट करीं चित्तातें ॥३६॥
ऐसें कमठा नरेंद्रोंत्तमें ॥ सांगोनि दिला उत्तरनेम ॥ तुष्ट करोनि मनोधर्म ॥ बोळविला कमठ तो ॥३७॥
मग तुष्ट होवोनि कमठ चित्तीं ॥ जाता झाला सदनाप्रती ॥ तों अस्ताचळा पावोनि गभस्ती ॥ महीं रात्र संचरली ॥३८॥
रात्र झाली दोन प्रहर ॥ तंव गर्दभ बोले उत्तर ॥ हे कमठा तूं नरेश्वर ॥ सत्यवती दे मातें ॥३९॥

ऐसें बोलतां पशु युक्तीं ॥ कमठ उत्तर दे तयाप्रती ॥ म्हणे महाराजा नृपाप्रती ॥ श्रुत केलें आहे मीं ॥१४०॥
केल्यावरी प्रत्युत्तर ॥ रायें दिधलें अनिवार ॥ कीं ताम्रधातूचे मिथुळानगर ॥ करुनि द्यावें आमुतें ॥४१॥
ग्राम झालिया ताम्रसदनी ॥ अर्पीन त्यातें नंदिनी ॥ ऐसिया बोलप्रकरणीं ॥ बोलिला आहे नरेंद्र तो ॥४२॥
तरी ऐसिया बोला सरळा ॥ असेल कांहीं दावा कळा ॥ तुष्ट करोनि नरेंद्रपाळा ॥ सत्यवती वरावी ॥४३॥
त्यातें ताम्रवती देवोन ॥ ग्रहण करावें कन्यारत्न ॥ जैसें दानवां सुरा देवोन ॥ पियूष घेतलें देवांनीं ॥४४॥
किंवा कष्टातें कचें ओपूनी ॥ हरोनि गेला संजीवनी ॥ तेवीं रायातें तुष्ट करोनी ॥ सत्यवती हरीं कां ॥४५॥
तरी कांच देवोनि पाच घेणें ॥ हें तों बुद्धिमंतलक्षण ॥ असेल कांहीं या प्रमाण ॥ करुनि दावीं महाराजा ॥४६॥
ऐशी कमठ बोलतां उक्ती ॥ हास्य करी गंधर्वपती ॥ म्हणे रायाची विशाळ मती ॥ नव्हे कमठा या प्रकरणीं ॥४७॥
अरे हेमतगटीं ॥ रत्नकोंदणीं ॥ जरी तो आराधित वाणी ॥ तरी करोनि देतों येचि क्षणीं ॥ अमरनगरीसमान कीं ॥४८॥

कीं सबळ शक्राची संपत्ती ॥ आणूनि देतों तयाप्रती ॥ तेथें मागणें ताम्रवती ॥ अदैवपणीं हें काय ॥४९॥
असें सकळकाननाब्धिसुरभिरत्न ॥ कल्पतरु आदि चौदा करुनी ॥ तैं ताम्रवती मागणें वाणीं ॥ अदैववाणीं हें काय ॥१५०॥
कीं सुरभि अब्धिरत्न ॥ मागतां देतों आणून ॥ तेथें ताम्रवती नगर पूर्ण ॥ अदैववाणीं हें काय ॥५१॥
कें रेवाकाननींचे पाषाण ॥ निधि चिंतामणी देतों करुन ॥ तैं ताम्रवती नगर मागोन ॥ अदैंवपणें हें काय ॥५२॥
तरी आतां असो कैसें ॥ जैसें ज्याचें संचित असे ॥ तैसी बुद्धी होय प्रकाश ॥ प्रारब्धबळें अनुक्रमें ॥५३॥
तरी कमठा अति निगुतीं ॥ जावोनि सांगावें रायाप्रती ॥ कीं मिथुळाग्राम ताम्रवती ॥ ग्रहण करीं नरेंद्रा ॥५४॥
अवश्य म्हणोनि कुल्लाळ ॥ जावोनि वंदिला मिथुळापाळ ॥ म्हणे महाराजा भूपा कुशळ ॥ बोलिला तें ऐकावें ॥५५॥
म्हणे सिद्ध करोनि सत्यवती ॥ कृपें ओपिजे माझे हातीं ॥ आज रात्रीं ताम्रवती ॥ निजदृष्टीं पाहशील ॥५६॥
ऐसें पशूचें वाग्वचन ॥ कमठमुखें राव ऐकून ॥ अवश्य कुल्लाळातें म्हणून ॥ सदनातें पाठवी ॥५७॥

कुल्लाळ येतांचि स्वधामा ॥ म्हणे प्राज्ञिका गर्दभोत्तमा ॥ राया सांगतां ऐसा महिमा ॥ स्वीकारिलें रायानें ॥५८॥
केला प्रत्यक्ष विश्वकर्मा ॥ तो म्हणे महाराजा गंधर्वोत्तमा ॥ कवण कामिक काम तुम्हां ॥ वेधलासे महाराजा ॥५९॥
येरु म्हणे विराटस्वरुप तनया ॥ मुख्य माझी तों ब्रह्मकाया ॥ काम उदेला गुरुराया ॥ मिथुळा कीजे ताम्रवती ॥१६०॥
विश्वकर्मा तुझें नाम ॥ तरी जाणसी सकळ विश्वाचें कर्म ॥ कर्म ओपूनि जगद्रुम ॥ सुपंथ पंथा लाविलें ॥६१॥
तरी सकळकर्म निर्माणकर्ता ॥ म्हणोनि विश्वकर्मा नाम शोभत ॥ आहेस म्हणोनि त्या अर्थे ॥ पाचारिलें तूतें मीं ॥६२॥
तरी जगदगुरु तूं कर्मपाड ॥ निवारीं तूं माझें इतुकें साकडें ॥ ताम्रवती मिथुळकोट ॥ करुनि द्यावी महाराजा ॥६३॥
ऐसी ऐकतां गंधर्वबाणी ॥ मागिले प्रहरींची यामिनी ॥ विश्वकर्मा ग्रामधामीं ॥ कृपा करोनि हांसतसे ॥६४॥
कृपादृष्टी अविट करितां ॥ ताम्रधातु ग्राम समस्त ॥ व्याप्त धामें सर्वथा ॥ ताम्रवर्णी लखलखीत ॥६५॥
राजा अंत्यजादि सवें सकळ ॥ कोणी न उरला धामीं दुर्बळ ॥ ताम्रवटिका सकळ स्थळ ॥ ग्राम मिथुळा मिरवलें ॥६६॥

ऐसें करोनि विश्वकर्मा ॥ अदृश्य गेला आपुले धामा ॥ येरीकडे उदयोत्तमा ॥ होतां पाहती ग्रामजन ॥६७॥
तों ताम्रधातू अंगणासहित ॥ धामें विराजलीं सुशोभित ॥ ऐसें पाहतांचि अपरिमिति ॥ ठक पडलें जगासी ॥६८॥
म्हणती हें काय अपूर्व झालें ॥ न धडे तेंचि घडून आलें ॥ परी रायें पाहतांचि जाणवलें ॥ खूणपरीक्षा चित्तातें ॥६९॥
मग मनांत म्हणे सत्यवर्मा ॥ कन्या ओपितां सुकर्मा ॥ परी लौकिक अति जगदुर्गमा ॥ हेळणेते पावेन मी ॥१७०॥
तरी हें जग दुर्गम नोहे भलें ॥ द्विमुख सावज होऊनि बैसलें ॥ पैशून्याचि देखूनि पावलें ॥ दंशावया धांवती ॥७१॥
तरी आतां गुप्तगुप्तें ॥ कन्या ओपूनि कुल्लाळातें ॥ स्वग्रामधामाकारणें विभक्त ॥ दूरदेशीं बसवावी ॥७२॥
ऐसा विचार योजूनि चित्तीं ॥ मग पाचारुनि कमठाप्रती ॥ लोकर्निदेच्या सकळार्थी ॥ सुचविलें तयानें ॥७३॥
म्हणे महाराजा ऐक ॥ कन्या गर्दभा ओपितां देख ॥ लोकनिंदा पतनशब्द चार्वाक ॥ प्रविष्ट होईल भवनीं कीं ॥७४॥
तरी लावण्य चपळा सत्यवती ॥ घेऊनि जावी सदनाप्रती ॥ परी या गांवीं न करुनि वस्ती ॥ दूरदेशीं वसावें ॥७५॥

ऐसें बोलतां राव स्पष्ट ॥ अवश्य म्हणे कुल्लाळ कमठ ॥ मग सदनीं येऊनि संसारथाट ॥ वस्त्रीं ग्रंथिका वाहिली ॥७६॥
अर्क झाला अस्तमानीं ॥ पुन्हां प्रवेशे राजसदनी ॥ म्हणे राया ग्रंथिका बांधूनी ॥ सिद्ध आहे जावया ॥७७॥
राव पाचारुनि कन्या युवती ॥ म्हणे पवित्र सत्यवती ॥ तूतें अर्पिली देवाप्रती ॥ स्वीकारावें तयातें ॥७८॥
म्हणशील परीक्षिलें कैसें ॥ तरी मिथुळा ताम्रवती लेशें ॥ क्षण न लोटतां केले असे ॥ तस्मात् देव निश्चयें तो ॥७९॥
तरी तूं त्या स्वीकारुन ॥ ओळखी आणिजे कोणाचा कोण ॥ मीं तोचि परीक्षिला निश्चयें करुन ॥ देवतारुपी गर्दभ तो ॥१८०॥
करिसी सहसा अनमान ॥ तरी कायावाचामनें करुन ॥ शुचि होऊनि उत्तीर्ण ॥ उभयकुळां हेंचि करीं ॥८१॥
जरी गर्दभ म्हणूनि अमपानिसी ॥ तरी डाग लागेल मम कुळासी ॥ आणि तो कोपला विपर्यासीं ॥ पतनशापा ओपील कीं ॥८२॥
तरी ऐसें करीं नंदनी ॥ युक्तिप्रयुक्तीं तयालागुनी ॥ गर्दभदेहाचा त्याग करुनी ॥ स्वस्वरुपीं मिरवीं कां ॥८३॥

तेणेंकरुनि उभयकुळपक्षी ॥ उद्धारार्थ मिरवेल दक्षी ॥ तरी आतां शुद्धकांक्षी कमठसदना सेवीं कां ॥८४॥
ऐसें बोलतां तींतें सदनीं ॥ अवश्य म्हणूनि शुभाननी ॥ मग कुल्लाळ गृही जात घेऊनी ॥ निशीमाजी संचरली ॥८५॥
संचरली घरी म्हणतां ॥ बोटा लावूनि दावीं भर्ता ॥ सत्यवती ऐसें बोलतां ॥ राव पुसे कमठातें ॥८६॥
राव पुसे कमठासही ॥ दावितांचि राव लागे पायीं ॥ म्हणे महाराजा हे जांवई ॥ पाळण करी कन्येचें ॥८७॥
ऐसें बोलतां तयापर ॥ गर्दभ बोलता झाला यातें म्हणतील काई ॥ परी हे असे थोर ॥ मी जांवई तुज असें ॥८८॥
पाहें माझी कळा गर्दभदेही ॥ लोक यातें म्हणतील काई ॥ परी हे असो निंदाप्रवाहीं ॥ परी धन्य भाग्य तुझें कीं ॥८९॥
राया तरी ऐक मात ॥ शक्रशापें गर्दभदेहातें ॥ मी विचरतों कृत्रिममतें ॥ नातरी सुरोचन गंधर्व मी ॥१९०॥
मग मूळापासूनि समूळ कथा ॥ सांगूनि तोषविलें नृपनाथा ॥ ऐशी नृपें ऐकूनि वार्ता ॥ तुष्ट चित्तीं मिरवला ॥९१॥
मग देऊनि लावण्यराशी ॥ राव गेला स्वसदनासी ॥ भर्ता देऊनि सत्यवतीसी ॥ कुल्लाळातें प्रार्थूनियां ॥९२॥

राव जातां स्वसदनीं ॥ कमठ सत्यवतीसी घेऊनी ॥ अवंतिकेचा मार्ग धरुनी ॥ गमन करी रात्रीं तो ॥९३॥
असो आतां पुढिले अध्यायीं ॥ सत्यवती करील काई ॥ तेचि कथा परिसावी ॥ अवधान देऊनियां ॥९४॥
धुंडीसुत नरहरिवंशीं ॥ मालू नटला संतसेवेसी ॥ सेवाप्रसाद तयापाशीं रात्रंदिन मागतसे ॥९५॥
इतिश्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ पंचविंशति अध्याय गोड हा ॥१९६॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥